Levica i borba protiv imperijalizma

Osnovna definicija imperijalizma kaže nam da se radi o uspostavljanju dominacije velikih vojnih i ekonomskih sila nad nerazvijenim državama. Radi se o ugnjetavanju azijskih, arapskih, afričkih i latinoameričkih naroda od strane zapadnih sila. Države u razvoju zajednički se zovu "Treći svet" i često su bile podržavane od strane levice.

Iako navedena definicija jeste tačna, u određenom smislu, ona je nedorečena. Velike imperije i kolonijalizam postoje od kada i postoje države, dok se pojam imperijalizam vezuje za savremeni kontekst. Radi se o novoj fazi kapitalizma, u kojoj su razvijene kapitalističke sile već kolonizovale čitav svet i sada se bore između sebe za preraspodelu moći.

Britanija je bila prva moderna imperijalistička sila. Ipak, ona je počela slabiti već sa početkom 20. veka. Tokom čitavog 19. veka, velike imperije su među sobom delile Afriku i Aziju i dostigle su sopstveni maksimum. U prvim godinama 20. veka, čitav svet je već podeljen između velikih rivala - Francuske, Nemačke, SAD-a i Japana.

Rezultat konflikta imperijalističkih sila bila je brutalna klanica tokom Prvog svetskog rata. Komunisti su u ratu ispravno prepoznali šansu za pokretanje svetske revolucije.

Kraj Velikog rata doveo je do nove preraspodele moći među kolonijalnim silama. Nemačke kolonije u Africi pripale su Velikoj Britaniji i Francuskoj. Jedni evropski kolonijalisti su samo zamenjeni drugim, ali tada jača i antikolonijalni pokret među ugnjetavanim stanovnicima.

Period nakon Drugog svetskog rata doneo je velike promene u čitavom svetskom poretku. SAD su se uspostavile kao globalna supersila. Takođe, prve velike pobede anti-kolonijalnih pokreta dešavaju se u poratnom svetu. Indija se oslobodila britanske vladavine i postala je nezavisna država. Tokom pedesetih godina mnoge afričke zemlje izboriće se za samostalnost i nacionalni suverenitet.

Pobune protiv kolonijalnih vlasti svojevremeno je predvideo i sam Lenjin u svom pamfletu o imperijalizmu. Objašnjavao je kako će se u savremenoj i imperijalističkoj epohi sukobljavati ne samo velike sile već i ugnjetavani narodi sa sopstvenim kolonizatorima. Poručio je da u takvim sukobima levica treba stati uz antikolonijalne snage.

Činjenica da je u vreme anti-kolonijalnih pobuna veći deo sveta imao jake komunističke i levičarske partije učinila je anti-imperijalističku borbu međunarodnim pokretom. Evropske stranke, pokreti i mnoge istočnoevropske države stali su uz male i siromašne države Trećeg sveta. Levica je tako bila tradicionalni saveznik anti-imperijalističkih i antikolonijalnih pokreta.

Situacija se radikalno menja nekoliko decenija kasnije kada levičarski panarabizam biva poražen, dolazi do pada Berlinskog zida, a islamistički fundamentalizam postaje nova ideologija militantnih pokreta na Bliskom istoku. Autentični anti-imperijalizam tako nestaje kao međunarodna struja i biva zamenjen sektaškim islamističkim pokretima koji svoje saveznike traže isključivo među religioznim fanaticima i sopstvenim istomišljenicima.

Današnji imperijalizam, za razliku od klasičnog kolonijalizma, koristi nešto suptilnije metode. Umesto stvaranja kolonija, visokorazvijene zemlje uspostavljaju režim privredne zavisnosti u nekadašnjim kolonijama i na taj način sputavaju razvoj manjih ekonomija. Stvarni i internacionalizovani anti-imperijalistički pokret više ne postoji jer nema jakih stranaka levice, komunističkih partija na vlasti ili država sa uređenjem radikalnog socijalizma.

Antikolonijalne borbe 20. veka

Tokom pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka, arapski svet se suočavao sa antikolonijalnim borbama za nacionalno oslobođenje. Ovi pokreti bili su levičarski, često socijalistički i obično su bili prožeti ideologijom panarapskog nacionalizma.

Panarapski nacionalizam je bio sekularna politika koja je imala kao glavni cilj ujedinjenje svih arapskih zemalja. Novi pokreti su se borili protiv kolonijalnih režima koje su nakon Prvog svetskog rata uspostavile Francuska i Velika Britanija.

Postkolonijalni režimi arapskih država krenuli su putem sveobuhvatne modernizacije sistema vrednosti, a društveno uređenje je bilo slično nekoj vrsti socijalizma. Ovo predstavlja svetli trenutak u istoriji siromašnog i nemirima opterećenog dela sveta.

Ideologija panarabizma i nacionalnog oslobođenja je bila personifikovana u političkim liderima nezavisnih afričkih zemalja, poput Gamala Abdela Nasera, Habiba Burgibe, Ahmeda ben Bele i Patrisa Lumumbe.

SSSR i Pokret nesvrstanih su bili saveznici nekih afričkih i azijskih zemalja. Mnoge od ovih zemalja su bile članice Pokreta nesvrstanih - međunarodnog saveza zemalja koje nisu želele da se priklone ni jednom od postojećih blokova. Nesvrstani su prvu konferenciju održali u Beogradu, a činile su ih države u razvoju koje su se međusobno pomagale i tražile treći put u bipolarnom svetu.

Osnivanje i uspon Izraela

Jevreji kao narod bez države su vekovima trpeli ugnjetavanje od strane različitih režima i kultura. U toku 20. veka i tokom Drugog svetskog rata, postali su žrtve jedinstvenog zločina - nacističkog Holokausta.

Dugotrajno ugnjetavanje Jevreja proizvelo je specifičnu svest i politički pokret znan kao cionizam. Cionisti su verovali da nikada ne mogu biti prihvaćeni u nejevrejskom okruženju i stoga su smatrali da Jevreji moraju formirati jevrejsku državu.

Ideja o jevrejskoj državi rodila se i jačala još u 19. veku. Rani cionisti smatrali su da bi država trebalo da bude osnovana u Palestini, zbog važnog mesta koje ta teritorija ima u religiji i kolektivnom sećanju jevrejskog naroda. Talas migracija i doseljavanja u Palestinu doveo je do toga da su Jevreji postali značajna manjina u Palestini neposredno pred početak Drugog svetskog rata.

Nemiri i tenzije između Jevreja i arapskog stanovništva počeli su da se razvijaju pre formiranja nove države. Teritorija Palestine bila je pod upravom Velike Britanije, a nakon povlačenja britanske vlade iz ovog regiona sukobi su eskalirali.

U 1947. godini, Ujedinjene nacije su predložile formiranje dve države u Palestini - arapske i jevrejske. Iako su Jevrejima ponuđena 55% teritorije, naoružane cionističke formacije odbile su predlog i silom zauzele čitavu zemlju. To je dovelo do nasilnog proterivanja Palestinaca i etničkog čišćenja sa ogromnim brojem žrtava.

Ideologija cionizma propagira državu isključivo jevrejskog naroda, što radikalno odstupa od ideala nacionalne države. Tako su Jevreji, glavne žrtve Holokausta, postali agresori i uspostavili zemlju koja se bazira na načelima koje mnogi smatraju rasističkim.

U 1948. godini je uspostavljena država Izrael. Odmah potom započeo je Arapsko-izraelski rat u kojem je Izrael odneo pobedu i učvrstio svoj državni projekat. Počinje istorija dugog i nasilnog sukoba koji traje do dana današnjeg.

Krah panarapskog sekularizma

Izrael je danas visoko razvijena i napredna zemlja, ali u svojim ranim godinama imao je nerazvijenu i slabu ekonomiju. Zahvaljujući svojoj poziciji kao čuvara američkih interesa na Bliskom istoku, Izrael je zaradio najmodernije naoružanje i ogromnu ekonomsku pomoć SAD-a.

SAD su u početku bile vrlo oprezne u svojim odnosima s Izraelom, brinući se i o svojim vezama s mnogim arapskim zemljama. Međutim, američke vlasti su postajale sve zabrinutije zbog jačanja uticaja Egipta i Sirije. Budući da nisu bili u mogućnosti voditi još jedan rat poput onog u Vijetnamu, stvorena je prilika za Izrael da pokaže svoju lojalnost prema američkim saveznicima.

Ta prilika je bila čuveni Šestodnevni rat, u kojem je Izrael za samo nekoliko dana porazio vojske arapskih država i zauzeo Pojas Gaze, Zapadnu obalu i Golansku visoravan. Nakon toga, Izrael je postao važan saveznik SAD-a i rastao je kao vojna i ekonomska sila.

Poraz u arapsko-izraelskom ratu 1967. godine bio je i kraj pokreta arapskog nacionalizma. Armije arapskih zemalja su brutalno poražene, njihove ekonomije su potpuno slomljene, a široke narodne mase su razočarane u ideale panarabizma. Od tog trenutka počinje slom panarapskog nacionalizma, koji će kasnije biti okončan političkim potezima zapadnih sila.

Sekularnu i modernu ideologiju panarabizma brzo će zameniti islamizam. Islamizam je bio prijemčiviji za većinu ljudi jer se nije obraćao samo Arapima već svim muslimanima. Zapadne zemlje i Izrael podržavale su razne islamističke grupe kako bi uništile arapske nacionaliste i komuniste pod uticajem Sovjetskog Saveza. Kao rezultat toga, nastali su mudžahedini i islamistički fundamentalisti koji su ubrzo postali najveći neprijatelji Izraela i Zapada.

Uspon islamizma

Rast islamizma na Bliskom istoku je tesno povezan sa krahom levice. Sledeći logiku hladnog rata da je „neprijatelj mog neprijatelja moj prijatelj“, Amerika i Izrael su pomagali islamskim fundamentalistima. Ova politika je bila posledica kratkovide agresivnosti i moći kojima je jedini cilj bio da se zaustavi jačanje sovjetskog uticaja. Na taj način, Amerika i Izrael su svojom politikom osudili čitav deo planete na trajnu bedu i permanentno stanje građanskog rata, a na kraju su ozbiljno ugrozili i sopstvene interese - njihova štetna politika se vratila kao bumerang.

Tokom Hladnog rata, Amerikanci su islamiste prihvatili kao korisnog saveznika u borbi protiv Komunista. Sve je počelo tokom rata u Avganistanu, kada su se mudžahedini borili protiv komunista podržanih SSSR-om. U svojoj želji da nanesu maksimalnu štetu Sovjetima, CIA i SAD su finansirale i naoružavale fundamentalističke ekstremiste. Ubrzo su se mudžahedini okrenuli protiv njih - i čitavog Zapadnog sveta.

Izrael se vodio sličnom politikom u borbi protiv PLO-a. Sekularnu organizaciju Jasera Arafata smatrali su svojim glavnim neprijateljem, a u borbi protiv PLO koristili su islamistički pokret Hamas.

Kada je šeik Ahmed Jasin osnovao preteču Hamasa, izraelska vlada ju je zvanično priznala i dozvolila joj da se registruje u Izraelu kao organizacija za pomoć muslimanima. Jasinu je tako omogućeno da otvara džamije i škole u kojima će radikalizovati muslimane.

Hamas je bio agresivni rival Palestinskoj oslobodilačkoj organizaciji. Islamisti su sa PLO vodili nasilnu borbu za prevlast u Gazi i Zapadnoj obali, a Izrael je proračunato tolerisao teroriste iz Hamasa.

Vrlo brzo se pokazalo koliko je za Izrael bila pogubna politika podrške Hamasu. Pokret Ahmeda Jasina krajem osamdesetih objavio je otvoreni rat Izraelu i pozvao na terorističke akcije, a tokom devedesetih se proširio po svim palestinskim teritorijama. Izrael je započeo vojnu kampanju protiv Hamasa, ali ovo je samo dodatno osnažilo islamistički pokret koji je sada dobijao značajna finansijska sredstva od Saudijske Arabije.

U međuvremenu, Osama bin Laden i mudžahedini u Afganistanu osnovali su teroristički pokret Al-Kaida. Zahvaljujući izuzetnim političkim veštinama bin Ladena i sposobnosti da ujedini razne islamističke grupe, ovaj pokret postao je glavna pretnja bezbednosti ne samo Bliskog istoka, već i zapadnog sveta. Dana 11. septembra 2001. godine, borci Al-Kaide izveli su jedan od najvećih terorističkih napada u istoriji, u kojem je stradalo tri hiljade američkih građana.

Uspon islamizma u zemljama Trećeg sveta presudno je uticao na svest siromašnih i obespravljenih muslimana. Islamski fundamentalizam postao je jedina ideologija koja svojim socijalnim radikalizmom privlači mase koje traže odgovor na bedu i ugnjetavanje. Generacije mladih muslimana na Zapadu takođe nisu odolele zovu islamizma, budući da on više nije imao alternativu u sekularnom, panarapskom socijalizmu kojeg je prethodno ugušila politika zapadnih zemalja.

Kubanska revolucija

Još od Simona Bolivara i borbe protiv španskih kolonizatora, Latinska Amerika rađala je lidere i politike koji služe kao inspiracija mnogim levičarskim i antiimperijalističkim pokretima. Socijalistička Kuba tako je postala simbol revolucije, prevrata i narodne pobune.

Pedesetih godina Kubom je vladao vojni general Fulgensio Batista. Batista je prvi put izabran demokratskim putem, ali je kasnije uspostavio diktatorski režim koji je revoltirao najšire slojeve i na kraju je srušen revolucijom.

Zemlja je bila prožeta korupcijom na svim nivoima, a društvene nejednakosti dostigle su neslućene razmere za vreme diktature. Tajna policija često je ubijala protivnike režima. Kuba je postala oličenje mafijaške države, poznata po prostituciji, te švercu alkohola i narkotika. Takav nedemokratski poredak postojao je zahvaljujući svom oslanjanju na sloj bogatih zemljoposednika i podršci koju je vlast dobijala od SAD-a.

1959. godine Batista je pobeđen u narodnom ustanku kojeg su pokrenuli Fidel Kastro i Ernesto Če Gevara, najpoznatiji gerilac na svetu. Njihov pokret "26. jul" dugo se borio protiv diktature i na kraju je naterao generala Batistu da odstupi sa vlasti.

U prvoj fazi novog režima, mnogi progresivni ciljevi su ostvareni. Rad na opismenjavanju i emancipaciji stanovništva dao je značajne rezultate, pa su milioni ljudi naučili čitati i pisati, a nepismenost je u potpunosti iskorenjena. Celokupno stanovništvo Kube dobilo je besplatno zdravstvo, na Kubi su ponikli neki od najboljih svetskih lekara, a moćni zdravstveni sistem i danas se hvali u čitavom svetu.

Ipak, mala ostrvska država nikada nije mogla razviti održiv sistem socijalnog blagostanja. Za vreme diktature bila je ekonomski zavisna i vezana za SAD, dok je nova postala satelit Sovjetskog saveza.

Kastro zapravo i nije bio komunista, već se zalagao za nacionalističke ideje i borio se protiv diktature. On je naglasio da kubanska revolucija nije bila socijalistička, ali je kasnije, usled pragmatičnih razloga i sukoba sa SAD, promenio svoju ideologiju.

Iako je SAD priznala novi poredak u Kubi, bila je zabrinuta zbog smene vlasti, posebno u zemlji koja ima važan geostrateški položaj. Finansijski interesi američkih kompanija koje je štitio Batista bili su ugroženi u novim okolnostima, posebno sa politikom nacionalizacije. Kuba je bila podvrgnuta surovim sankcijama, a 1961. godine SAD je pokušala da sruši Kastra invazijom u Zalivu svinja.

U uslovima Hladnog rata, Kastro je odlučio da se okrene Rusiji i pronađe zaštitu od američkog imperijalizma. Tada je naglo postao komunista i proglasio svoju revoluciju socijalističkom.

Sa slomom SSSR-a, Kuba se suočila sa ozbiljnim ekonomskim problemima. Nameću se otvaranje ka svetskim tržištima i usvajanje klasičnog kapitalizma. Iako je Kastrov režim preživeo, Kuba je postala veoma siromašna zemlja sa odnarođenom političkom elitom na vlasti. Socijalne razlike su sve veće, a materijalna beda se oseća na svakom koraku.

Tako današnja Kuba - sa rastućim crnim tržištem i sveprisutnom prostitucijom - više podseća na Batistinu zemlju. U pitanju je država na udaru imperijalizma i velikih sila, ali koja se nikako ne može nazvati socijalističkom.

Ugo Čavez i socijalizam u Venecueli

Godine 1998. u Venecueli, zemlji koja obiluje naftom, radikalni socijaldemokrata Ugo Čavez postao je predsednik nakon neuspelog puča koji je bio podržan od strane SAD-a. Čavez je učvrstio svoju vlast i proglasio se revolucionarnim socijalistom.

Čavez se razlikovao od staljinističkih komunista i drugih latinoameričkih revolucionara jer je isticao važnost demokratije, poštovanja ljudskih prava i uključivanja masa u proces odlučivanja. Ovakav demokratski program kombinovan je sa radikalnim socijalizmom i anti-imperijalističkom politikom.

Tokom dugogodišnje vlasti, Čavez se izborio sa razarajućom korupcijom u zemlji, nacionalizovao je mnoga važna preduzeća, oduzeo zemlju latifundistima i podelio je seljacima. Takođe, stavio je glavnu naftnu kompaniju pod direktnu državnu kontrolu i finansirao je bogate socijalne programe prihodima od izvoza nafte, koja čini 95% izvoznog proizvoda Venecuele.

Ipak, činjenica da se čitava Venecuela oslanjala samo na naftu značila je da socijalističko blagostanje zavisi od stanja na tržištu nafte. Ostale privredne grane su stagnirale, što je učinilo Venecuelu zemljom koja je, kada je reč o hrani, lekovima i ostalim životnim potrepštinama, u potpunosti zavisna od uvoza. Drugim rečima, sve dok su cene nafte visoke, vlada ima sredstava da finansira socijalne programe i održava svoju varijantu socijalizma. Ali kada se situacija na tržištu nafte pogorša, zemlja je ozbiljno ugrožena. Takođe, kada država nema načina da uveze osnovne potrepštine, dolazi do krajnje opasne krize, oskudice i nestašice svih proizvoda. Ovo se na kraju desilo u Venecueli.

U 2013. godini, Ugo Čavez je preminuo, a njegovu funkciju preuzima Nikolas Maduro, koji je pobedio opozicionog kandidata sa malom razlikom. Maduro je bivši potpredsednik, ministar i poslanik partije Čavista. Novi predsednik suočio se sa najozbiljnijom političkom krizom u istoriji socijalističkog režima.

Nakon smrti Čaveza, Venecuela se polako uvukla u ozbiljnu ekonomsku krizu. Cena nafte je značajno opala u narednim godinama, što je primoralo vladu da smanji uvoz. SAD, tradicionalni neprijatelj Venecuele, uveo je sankcije ovoj zemlji i svesno svojim potezima produbio krizu. Venecuela je tako bila onemogućena da pristupi dolarima, što je izazvalo još veću nestašicu, jer su američkom valutom plaćani uvozni proizvodi poput hrane i lekova.

Usledile su nestašice hrane, goriva, lekova, pa čak i toalet papira, a police u prodavnicama su bile prazne, dok su najsiromašniji ljudi naglo siromašili. Kao što se obično dešava u takvim situacijama, bes osiromašenog naroda usmerio se ka vlasti, koju su smatrali najodgovornijom za stanje u kojem se zemlja nalazi. Usledili su masovni protesti građana, reakcija represivnog aparata, ali se vlast ipak održala.

Imperijalizam i demokratija

Socijalistički eksperimenti su doživeli poraz u zemljama Latinske Amerike, a komunisti i panarapski pokret nestali su sa političke mape Bliskog istoka. Ali ove režime nije zamenio liberalni poredak. Funkcionalna demokratija se ne može razviti u siromašnim društvima - nužni preduslov za demokratsku transformaciju je obnova privrede i izvlačenje masa iz siromaštva.

Upravo ovu činjenicu zapadne zemlje zloupotrebljavaju da Treći svet podrede svojim interesima. Ljudska prava danas se nalaze u centru političke retorike kojom se pravdaju napadi na režime nerazvijenog sveta, a neretko služe i kao izgovor za mešanje u unutrašnju politiku te za brojne vojne intervencije.

Cinični političari zapada nikada neće priznati da je materijalno blagostanje nužan uslov za razvijanje političke kulture i demokratije. Umesto toga, oni će podržavati korumpirane političare te snage koje arapske zemlje podređuju stranim interesima i samim time doprinositi još većem razvijanju siromaštva koje sputava demokratsku transformaciju ovih društava. U takvom začaranom krugu zarobljeni su narodi Trećeg sveta dok se krize u njihovim zemljama sve više produbljuju.