Ko ne voli solitere, ne voli ni ljude

Brutalistička arhitektura čitav vek krasi naš glavni grad, privlačeći strane arhitekte i američke studente koji sve češće posećuju Beograd. Novi Beograd tako je pre nekoliko godina bio deo ture studenata sa Harvarda koji su se divili remek delu modernističke arhitekture.

No šta se krije iza ovih neobičnih građevina svemirskog izgleda? Da bismo razumeli idejnu osnovu za pravac koji je obeležio 20. vek nužno je da se pozabavimo i kontekstom u kojem je nastao.

Rodonačelnik brutalizma – posebne struje u modernističkoj arhitekturi – bio je francuski arhitekta Le Korbizje. Radi se o obliku egalitarne arhitekture koja nastaje tokom „zlatnog doba“ kapitalizma i ostaje relikt poratne epohe obnove i izgradnje. Naime, nakon Drugog svetskog rata mnogi gradovi ostali su razoreni, a zahtevalo se hitno naseljavanje što većeg broja ljudi.

Brutalizam je bio odgovor na probleme optimističnog, ali ratom razorenog društva: oslanjanje na beton kao glavni – i jedini – materijal značilo je da se može izgraditi ogroman broj stanova, a da to bude brzo, efikasno i jeftino. Visoka spratnost i ekonomična upotreba prostora omogućili su da se skući veliki broj ljudi ali i da se napravi više mesta za parkove, igrališta i razne društvene aktivnosti.

Ako je „svoja kućica, svoja slobodica“ slogan individualističke arhitekture, brutalizam je tačna suprotnost ovakvom svetonazoru. Ogromni soliteri u kojima žive stotine porodica oličenje su kolektivističke vizije društva i predstavljaju trn u oku za malograđanina, žarkog individualistu koji ne prepoznaje značaj zajednice i zajedničkog življenja.

Betonske zgrade, danas okružene drugačijom arhitekturom, ostaju kao spomenik socijalističkog mentaliteta koji je nekada vladalo Evropom. U tom periodu postojao je jedan egalitarniji kapitalizam koji je bio zastupljen u različitim oblicima kako na Istoku, tako i na Zapadu. Opšti prosperitet, ubrzani razvoj infrastrukture i urbanizacija, niska stopa nezaposlenosti i smanjivanje socijalnih razlika, samo su neke od karakteristika tog vremena. Veliki soliteri nas podsećaju na period u kojem se verovalo u socijalnu jednakost, a kolektivistička svest bila je izraženija nego što je to danas slučaj. Futuristički dizajn je odraz optimistične vizije budućnosti i nepokolebljive vere u naučni progres.

Brutalistička naselja građena su najpre u državama koje su raspolagale malim budžetima, i kojima je ovakav način odgovarao zbog svoje isplativosti i niskih troškova gradnje. Ipak, brutalizam je vrlo brzo prihvaćen i u mnogo bogatijim državama pa tako danas slične zgrade možemo pronaći širom sveta: od Los Anđelesa, preko Londona, Marseja i Berlina pa sve do – Beograda.

Estetika brutalizma nikada nije bila pretenciozna – promovisalo se odstupanje od bilo kakvih ukrasnih detalja. Pa ipak, betonske strukture koje su izgrađene u ovom periodu deluju megalomanski – neretko podsećaju na kakvu svemirsku stanicu ili scenografiju iz filma naučne fantastike. U tom paradoksu sadržana je sva lepota brutalizma – arhitektura koja je za svoj primarni cilj postavila funkcionalnost stvorila je avangardne strukture koje su postale remek delima moderne estetike.

Danas su brutalistička naselja ozloglašena i često se smatraju opasnim sredinama. Ali za ovo nije kriva arhitektura – već sistem koji je zapostavio ljude koji u ovim zgradama žive.

Siromašni slojevi koji su useljavani u državne stanove tačno su oni na koje je savremeni kapitalizam zaboravio. Visoki soliteri građeni su u okruženju opšteg društvenog optimizma i socijalne jednakosti. Danas je nejednakosti sve više, nada je iščezla, a pauperizovani slojevi ostavljeni su upućeni jedni na druge u ogromnim zgradama i zbijenim naseljima.

Ipak, svaka „brutalna“ zgrada ostaje da stoji ponosno i ne menjajući svoj izgled, uprkos nebrizi opštinskih i gradskih vlasti. Beton je večan – i ovo čini da zgrade stare pedeset i više godina izgledaju očuvanije od novogradnje čija se kičasta fasada neretko vrlo brzo pretvara u oronulo ruglo.